ندای آسمانی -قسمت سوم

محتواي نداي آسماني

مضمون نداي آسماني را مي‌توان به دو قسمت اخباري و انشايي تقسيم کرد. مراد از محتواي اخباري، مطالبي است که قالب دستوري ندارد و براي آگاهي مخاطبان است و محتواي انشايي آن است که قالب دستوري دارد و شنونده را به انجام اموري فرا مي‌خواند. اينك به توضيح اين دو قسم مي‌پردازيم:

محتواي اخباري

معرفي حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف به نام و نسب که ده‌ها حديث به آن اشاره دارند (نعماني، همان: ص168و 262 و…؛ صدوق، 1380: ج1، ص597؛ كليني، همان: ج8، ص178؛ طوسي، همان: ص452) و بيان امارت و حکومت براي حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف که چندين روايت (نعماني، همان: ص266؛ صدوق، همان: 2ج، ص555؛ خزاز قمي، همان: ص147) با عبارت‌هايي چون "ان وليکم فلان بن فلان القائم بالحق"؛ "هذا المهدي خليفة الله"؛ "فلان بن فلان هو الامام" بر اين مطلب دلالت مي‌کنند. معرفي اهل حق و رهبر آنان به جهانيان که چندين روايت (صدوق، همان: ج1، ص603 و2، 60و 558؛ طوسي، همان: ص435 و454؛ كليني، همان: ج8، ص258؛ نعماني، همان: ص267 و272) با عبارت‌هاي "الا ان الحق مع علي و شيعته"؛ "ان علياً و شيعته هم الفائزون"؛ "الا ان حجة الله نقد ظهر… فان الحق معه و فيه" اين مطلب را بيان مي‌کنند. معرفي توصيفي حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف در چندين روايت (صدوق، همان: ج2، ص60؛ نعماني، همان: ص301؛ حسيني، همان: ج2، ص732؛ مفيد، 1413: ص208) با عبارت‌هاي "خيرامة محمد"؛ "القائم بالحق" و…. و خبردادن از ظهور حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف با عبارت‌هاي "الا ان حجة الله قد ظهر عند بيت الله" (صدوق، همان: ج2، ص60) و خبر دادن از پايان حکومت جباران، با عبارت "ايها الناس قطع عنکم مدة الجبارين" (مفيد، همان: ص208) دلالت بر محتواي اخباري نداي آسمان مي‌کنند.

محتواي انشايي

مطالب دستوري نداي آسماني که توسط جبرئيل عليه السلام اعلان مي‌شود، چيست؟ اينك به بيان آنچه از روايات نداي آسماني در اين باره استفاده مي‌شود، مي‌پردازيم.

1. دستور حركت به سوي مکه

حديثي که از حذيفه از رسول خدا صلي الله عليه و آله نقل شده است، اين مطلب در محتواي ندا با عبارت "فالحقوا بمکة؛ به مكه ملحق شويد" (مفيد، همان: ص208؛ اموي داني، بي‌تا، ص61) بيان شده است؛ ولي حديث از حيث سند، ضعيف است؛ زيرا از منابع عامه نقل شده است. در روايت ديگري نيز اين مطلب آمده است؛ ولي به عنوان محتواي ندا مطرح نشده است. طبق اين روايت كه از امام باقر عليه السلام نقل شده است، دستور به رفتن مي‌دهد. در اين حديث آمده است: "وقتي ندا داده شد: کوچ کنيد، کوچ کنيد. به خدا قسم! گويي او را ميان رکن و مقام مي‌نگرم" (نعماني، همان: ص270).

2. دستور به پيروي از حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف

احاديثي با عبارت‌هاي "فاتبعوه" (صدوق، همان: 2، 60؛ خزاز قمي، همان: ص147) و "فاسمعوا له و أطيعوه" (نعماني، همان: ص301) به بيان اين مطلب در محتواي نداي آسماني مي‌پردازند که وظيفه مخاطبان را گوش دادن به سخنان ايشان و فرمانبري معرفي مي‌کنند.

3. دستور قيام به حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف

در روايتي که از ابوبصير از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده است، محتواي ندا را متوجه حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف مي‌داند، نه مردم. در اين روايت، چنين آمده است: "ينادي باسم القائم يا فلان بن فلان قم؛ به اسم قائم عليه السلام ندا داده مي‌شود که يا فلان بن فلان! قيام کن" (نعماني، همان: ص287). اين ندا بايد اشاره به دستور خداوند به حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف براي قيام داشته باشد و با نداي آسماني که مخاطب آن مردم هستند، فرق دارد؛ همان‌طور که در احاديثي نداي شمشير و پرچم حضرت مهدي عجل الله تعالي فرجه الشريف به ايشان براي قيام مطرح شده است (صدوق، همان: ج1، ص498؛ خزاز قمي، همان: ص266).

4. باز داشتن از قتل و خونريزي

رواياتي با مضمون مشابه که از عبدالله بن سنان از امام جعفر صادق عليه السلام نقل شده و در کتاب نعماني پشت سر هم آمده‌اند، بازداشتن از قتل و خونريزي را به عنوان محتواي ندا آورده‌اند. يکي از اين روايات چنين است: "همانا منادي به اسم صاحب‌الامر، از آسمان ندا مي‌دهد که: آگاه باشيد امر براي فلان بن فلان است؛ پس براي چه مي‌جنگيد؟ " (نعماني، همان: ص275). اين احاديث علاوه بر اين، نشانگر قتل و خونريزي هنگام وقوع ندا مي‌باشند.

ه‍. مخاطبان نداي آسماني

تمام اهل زمين، نداي آسماني را مي‌شنوند. اين مطلب در احاديث اهل‌بيت عليه السلام باتعبير‌هاي شنيدن اهل مشرق و مغرب (طوسي، همان: ص177 و 454؛ نعماني، همان: ص262). شنيدن تمام اهل زمين (صدوق، همان: ج2، ص60؛ نعماني، همان: ص267؛ خصيبي، همان: ص364)، شنيدن تمامي جانداران (نعماني، همان: ص301)، عام بودن نداي آسماني (صدوق، همان: ج2، ص556) مطرح شده است.

ويژگي ديگر ندا براي مخاطبان، شنيدن هر قوم و گروه به زبان خودشان است؛ يعني اگر کسي زبان مادري او عربي است يا فارسي يا هر زبان ديگر، ندا را به همان زبان مي‌شنود. سه حديث که از جهت سند، معتبر هستند با عبارت‌هاي: "يسمعه کل قوم بألسنتهم"؛ "حتي يسمعه کل قوم بلسانهم"؛ "عام يسمع کل قوم بلسانهم" به بيان اين مطلب مي‌پردازند (طوسي، همان: ص435؛ صدوق، همان: ج2، ص556؛ نعماني، همان: ص282).

ويژگي سوم ندا يکنواختي آن براي شنوندگان است و دوري يا نزديکي، معنا ندارد. روايت معتبري از امام علي بن موسي الرضا عليه السلام به اين مطلب اشاره دارد: "قد نودوا نداء يسمع من بُعد کما يسمع من قرب؛ به تحقيق ندايي داده مي‌شوند که از دور شنيده مي‌شود؛ همان‌طور که از نزديک شنيده مي‌شود (صدوق، همان: ص556).

و. غير منتظره بودن نداي آسماني

حالاتي که مخاطبان نداي آسماني، هنگام شنيدن آن از خود بروز مي‌دهند، نشانگر غير منتظره بودن آن براي آنان است. اين حالت‌ها، نوعي ترس همراه حيرت و تعجب را نشان مي‌دهند. امام جعفر صادق عليه السلام مي‌فرمايد: "اذا سمعوا الصوت اصبحوا و کأنما علي رؤوسهم الطير؛ وقتي صدا را مي‌شنوند، مانند کساني خواهند بود که پرنده‌اي بر سرشان نشسته است" (نعماني، همان: ص270). اين روايت، شدت حيرت و ترس مخاطبان را نشان مي‌دهد و آنان را به فردي تشبيه مي‌کند که پرنده‌اي بر روي سرش نشسته و براي فرار نکردن آن پرنده، سر جايش بي‌حرکت مي‌ماند. اينك به صورت اجمالي به بيان تأثير‌هاي نداي آسماني بر روي مخاطبان مي‌پردازيم:

يکم. کرنش و ايمان ابتدايي

اولين تأثير ندا بر مخاطبان، خضوع و تسليم برابر آن است. احاديث ذيل آيه چهارم سوره شعراء به بيان آن مي‌پردازند. يکي از روايات چنين است:

"هنگام اعلان ندا، کسي روي زمين نمي‌ماند، مگر اين‌که گردنش درمقابل نداي آسماني، افتاده مي‌شود و اهل زمين، وقتي صدا را از آسمان مي‌شنوند، به آن ايمان مي‌آورند (نعماني، همان: 267؛ كليني، همان: ج8، ص258؛ قمي، همان: ج2، ص118).

دوم. بيرون آمدن دختران پرده نشين

در گذشته به صورت معمول دختران از خانه‌ها کمتر بيرون مي‌آمدند؛ ولي تأثير آن ندا به قدري است که اين دختران از خانه بيرون مي‌آيند و حالت عادي خود را کنار مي‌گذارند تا ببينند چه خبر است. اين مطلب به يکي از دو وجه قابل تفسير است:

1. در آن زمان، هنوز ـ هر چند به تعداد کم ـ دختراني هستند که به ندرت از خانه بيرون مي‌آيند و اين اطلاق بر آنان صحيح است.

2. اهل‌بيت عليه السلام براي بيان شدت تأثير ندا بر مخاطبان، اين مطلب را آورده‌اند که حتي کساني که معمولاً در خانه هستند، به واسطة نداي آسماني، از خانه بيرون مي‌آيند. احاديثي با تعابير "تخرج الفتاة من خدرها" و "تخرج العذراء من خدرها" (نعماني، همان: ص360 و261 و266) به بيان اين مطلب مي‌پردازند.

سوم. بيدار شدن خفتگان

نداي آسماني، براي همگان است و حتي افراد خواب را شامل مي‌شود. آنان از شنيدن صدا، بيدار مي‌شوند يا اين‌که صدا به قدري هولناک است که افراد خواب، آن را مي‌شنوند و وحشت زده بر مي‌خيزند. احاديثي با عبارت‌هاي: "توقظ النائم" (نعماني، همان: ص26) "لايبقي راقد الا استيقظ" (نعماني، همان: ص266) "فتوقظ النائم و يخرج الي صحن داره" (نعماني، همان: ص301) "فلا يبقي راقد الا قام" (طوسي، همان: ص454) بر بيدار شدن افراد خواب دلالت مي‌کنند.

چهارم. وحشت افراد بيدار

در رواياتي، وحشت افراد بيدار از نداي آسماني، با عبارت "تفزع اليقظان" بيان شده است (نعماني، همان: ص260 و 261 و 266).

پنجم. نشستن افراد ايستاده و ايستادن افراد نشسته

تأثير ابتدايي نداي آسماني بر افراد، به قدري است که ايستادگان مي‌نشينند و نشستگان، از وحشت بر مي‌خيزند. احاديثي بر اين مطلب دلالت مي‌کنند (طوسي، همان: ص454؛ نعماني، همان: ص262). ترجمه يکي از روايات چنين است: "ايستاده‌اي نيست، مگر اين‌که مي‌نشيند و نشسته‌اي نيست، مگر اين‌که به خاطر ترس از آن صدا مي‌ايستد".